حق برداشت مخصوص چیست؟ (SDR) + اهداف حق برداشت ویژه

تبادلات مالی بین‌المللی که از طریق بانک‌ها جهانی انجام می‌شود را نمی‌توان از طریق واحدهای پولی رایج انجام داد. لذا براساس یک توافق جهانی این تبادلات بر اساس SDR انجام می‌شود که هر کشور سهم به خصوص خود را از آن دارد. در ادامه این مقاله به بررسی SDR و اهداف استفاده از آن خواهیم پرداخت.

حق برداشت مخصوص (SDR) چیست؟

حق برداشت مخصوص یا SDR که مخفف Special Drawing Rights است، یک ارز ذخیره بین‌المللی به‌شمار می‌رود که به‌عنوان مکمل ذخایر ارزی کشورهای عضو عمل می‌کند و هدف آن کاهش وابستگی به طلا و دلار به‌عنوان تنها وسیله تسویه حساب‌های بین‌المللی است. حق برداشت ویژه در سال ۱۹۶۹ توسط صندوق بین‌المللی پول (IMF) ایجاد شد و با افزایش نقدینگی جهانی، امکان تسویه حساب‌های بین‌المللی آسان‌تر و ایجاد جایگزینی برای ارزهای ذخیره استاندارد را فراهم می‌کند.

تاریخچه SDR

SDR در سال ۱۹۶۹ توسط صندوق بین‌المللی پول برای رفع محدودیت‌های طلا و دلار به‌عنوان ذخایر جهانی ایجاد شد. پس از فروپاشی نظام برتون وودز در ۱۹۷۳ و گسترش نرخ ارز شناور، نقش آن کمرنگ شد اما همچنان به‌عنوان دارایی ذخیره مکمل و واحد حساب IMF باقی ماند. در بحران مالی ۲۰۰۹ و بحران کرونا در ۲۰۲۱، IMF مقادیر بزرگی از SDR را برای تقویت نقدینگی جهانی تخصیص داد.

هدف از حقوق برداشت ویژه چیست؟

صندوق بین‌المللی پول SDR را ایجاد کرد تا با تاثیر SDR بر تراز پرداخت‌ها و ذخایر ارزی کشورها به اهداف خود در قبال کشورهای عضو این صندوق برسد. این اهداف شامل:

1. تبدیل شدن SDR به بخشی اصلی از ذخایر بین‌المللی
2. رفع کمبود دلار و طلا در تجارت جهانی
3. واحد حساب صندوق بین‌المللی پول

در ادامه به بررسی دقیق‌تر هر یک از این اهداف و نقش SDR در اقتصاد جهانی و بازارهای مالی می‌پردازیم.

تبدیل شدن به بخشی اصلی از ذخایر بین‌المللی

SDR با هدف تبدیل شدن به ستون فقرات اصلی ذخایر ارزی کشورها ایجاد شد، به‌طوری که دارایی‌هایی مانند طلا و ارزهای ذخیره سنتی تنها نقش مکمل داشته باشند. به عبارت دیگر، حق برداشت مخصوص طراحی شد تا در شرایط بحران یا کمبود نقدینگی، یک پشتوانه مطمئن و قابل اعتماد برای کشورهای عضو صندوق بین‌المللی پول فراهم کند و نقش کلیدی در ثبات مالی بین‌المللی ایفا نماید.

رفع کمبود دلار و طلا در تجارت جهانی

رشد سریع تجارت و تراکنش‌های مالی جهانی در دهه‌های گذشته باعث شد عرضه دلار و طلا پاسخگوی نیازها نباشد. از آنجا که این دو دارایی اصلی ذخیره جهانی بودند، کمبود آنها تهدیدی برای ثبات مالی جهان محسوب می‌شد. به همین دلیل، اعضای صندوق بین‌المللی پول تصمیم گرفتند یک دارایی ذخیره جدید ایجاد کنند که بتواند این شکاف را پر کند.

واحد حساب صندوق بین‌المللی پول

یکی دیگر از کاربردهای SDR، عمل به‌عنوان واحد حساب رسمی در صندوق بین‌المللی پول است. ارزش SDR بر اساس یک سبد متوازن از پنج ارز مهم جهان (دلار آمریکا، یورو، یوان چین، ین ژاپن و پوند انگلیس) محاسبه می‌شود. این ترکیب چند ارزی باعث می‌شود ارزش SDR از نوسانات یک ارز خاص مصون باشد و ثبات بیشتری داشته باشد.

نحوه تخصیص و صدور SDR توسط صندوق بین‌المللی پول

تخصیص SDR به هر کشور عضو بر اساس سهمیه آن کشور در IMF انجام می‌شود. هرچه اقتصاد کشور قوی‌تر باشد، سهمیه بالاتری دارد. برای مثال، ایالات متحده ۸۲,۹۹۴ سهم دارد در حالی که افغانستان ۳۲۳ سهم دارد. هرچه سهمیه یک کشور بیشتر باشد، پرداخت بیشتری به IMF دارد و قدرت رای بیشتری پیدا می‌کند. سهم SDR کشورهای نوظهور و اقتصادهای در حال توسعه تقریبا ۴۲٫۳٪ است که از این مقدار، ۳٫۳٪ به کشورهای با درآمد کم اختصاص دارد.

طبق مفاد موافقتنامه IMF، صندوق می‌تواند تحت شرایط خاصی SDR ها را به اعضا تخصیص دهد. تخصیص باید با هدف IMF مبنی بر «تامین نیاز بلندمدت جهانی برای تکمیل دارایی‌های ذخیره موجود» مطابقت داشته باشد و برای تخصیص عمومی، باید با اکثریت ۸۵٪ از کل قدرت رای‌دهی اعضا در بخش SDR تصویب شود.

تغییرات حق برداشت مخصوص

تا سال ۲۰۲۲، مجموع SDR تخصیص یافته به کشورهای عضو صندوق بین‌المللی پول حدود ۶۶۰٫۷ میلیارد واحد بود که معادل تقریبی ۹۴۳ میلیارد دلار آمریکا می‌شود. بیشترین میزان تخصیص SDR در تاریخ صندوق، در ۲ آگوست ۲۰۲۱ اتفاق افتاد، زمانی که ۶۵۰ میلیارد دلار SDR اختصاص یافت. دلیل اصلی این اقدام، افزایش نقدینگی جهانی در دوران همه‌گیری COVID-19 بود. پس از تخصیص SDR به هر کشور، اعضا چند گزینه برای مدیریت آن دارند؛ می‌توانند آن را به‌عنوان بخشی از ذخایر ارزی خارجی نگه دارند، بفروشند یا برای تبادل با ارزهای قابل استفاده آزاد استفاده کنند. همچنین امکان استفاده از SDR برای بازپرداخت وام‌ها، پرداخت تعهدات، تضمین‌ها، پرداخت بهره یا افزایش سهمیه‌های ارزی نیز وجود دارد. به این ترتیب، SDR نه تنها به عنوان یک ذخیره ارزی بین‌المللی عمل می‌کند، بلکه ابزاری انعطاف‌پذیر برای مدیریت نقدینگی و تعهدات مالی بین‌المللی کشورهای عضو صندوق محسوب می‌شود.

شرایط حق برداشت مخصوص

شرایط فعلی برای ورود یک ارز به سبد SDR در سال ۲۰۰۰ تعیین شد. هیئت مدیره اعلام کرده است که سبد SDR باید شامل ارزهایی باشد که صادرات آنها در طول پنج سال بیشترین ارزش را داشته و توسط IMF به‌عنوان «ارز بین‌المللی قابل معامله» تعیین شده‌اند. طبق تعریف IMF، «ارز بین‌المللی قابل معامله» به ارزی گفته می‌شود که در واقع به‌طور گسترده برای پرداخت‌های بین‌المللی استفاده شود، و در بازارهای اصلی تبادل ارزی به‌طور گسترده معامله شود. قابل استفاده بودن ارز بر اساس معیارهایی مانند میزان سهم ارز در ذخایر، ارزش اوراق بدهی بین‌المللی، حجم معاملات در بازارهای ارز خارجی، پرداخت‌های فرامرزی و تامین مالی تجارت سنجیده می‌شود.

تفاوت SDR با ارزهای رایج و پول نقد

حق برداشت ویژه برخلاف ارزهای رایج و پول نقد، یک دارایی حسابداری است که توسط صندوق بین‌المللی پول منتشر می‌شود و به‌طور مستقیم در معاملات روزمره استفاده نمی‌شود. ارزش آن بر اساس سبدی از ارزهای معتبر جهانی تعیین می‌گردد، در حالی‌که ارزهای ملی مانند دلار یا یورو پشتوانه خود را از اقتصاد و سیاست‌های پولی کشور صادرکننده می‌گیرند.

پول نقد به‌سرعت نقدشونده و برای خرید و فروش قابل استفاده است، اما SDR تنها در سطح بین‌المللی و میان دولت‌ها و صندوق بین‌المللی پول کاربرد دارد و برای تبدیل شدن به ارز واقعی باید با ارزهای اصلی مبادله شود.

تسویه مطالبات با حق برداشت مخصوص

SDR به‌عنوان یک ارز یا طلب از دارایی‌های IMF محسوب نمی‌شود، بلکه ادعای احتمالی علیه ارزهای قابل استفاده آزاد کشورهای عضو IMF است. کشورهای عضو می‌توانند SDR ها را با توافق متقابل یا با دستور IMF به ارزهای قابل استفاده آزاد تبدیل کنند. کشورهای عضو می‌توانند SDR ها را از ذخایر خود وام بگیرند و با نرخ بهره مناسب، عمدتا برای تنظیم تراز پرداخت‌ها استفاده کنند.

نرخ بهره SDR

نرخ بهره حق برداشت ویژه که به آن SDRi گفته می‌شود، مبنای محاسبه نرخ بهره‌ای است که هنگام وام‌گیری اعضا از IMF اعمال می‌شود و به اعضا برای موقعیت‌های طلبکارانه آنها پرداخت می‌شود. همچنین این نرخ بهره به اعضا برای نگهداری SDR و نرخ تخصیص آنها پرداخت می‌شود. SDRi به‌صورت هفتگی بر اساس میانگین وزنی نرخ بهره اوراق بدهی کوتاه‌مدت در بازارهای پولی ارزهای سبد SDR تعیین می‌شود و حداقل پنج واحد پایه دارد. نرخ بهره SDR در وب‌سایت IMF منتشر می‌شود.

ارزش‌گذاری حق برداشت ویژه و ارزهای تشکیل‌دهنده آن

ارزش SDR به صورت روزانه محاسبه می‌شود و بر اساس وزن ارزهای تشکیل‌دهنده سبد مشخص می‌گردد.

این سبد شامل دلار آمریکا (۴۳٫۳۸٪)، یورو (۲۹٫۳۱٪)، یوان چین (۱۲٫۲۸٪)، ین ژاپن (۷٫۵۹٪) و پوند انگلیس (۷٫۴۴٪) است. برای تعیین ارزش SDR، ارزش هر یک از این ارزها بر حسب دلار آمریکا محاسبه شده و سپس با هم جمع می‌شود تا قیمت نهایی SDR به دست آید.

آیا SDR می‌تواند جایگزین دلار شود؟

SDR به‌عنوان یک ارز ذخیره بین‌المللی در نظر گرفته می‌شود و از نظر فنی قادر است جایگزین دلار در معاملات جهانی شود. با این حال، با توجه به قدرت اقتصادی، نفوذ و استفاده گسترده دلار آمریکا در سطح بین‌المللی، تبدیل SDR به جایگزین اصلی دلار در کوتاه‌مدت بسیار بعید است و این روند در آینده نزدیک رخ نخواهد داد.

مزایا و معایب SDR

از مزایا و معایب حق برداشت مخصوص می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مزایا:

• تقویت نقدینگی بین‌المللی
• کاهش وابستگی به یک ارز خاص
• حمایت از کشورهای ضعیف‌تر
• کاهش نوسانات ارزی

معایب:

• افزایش تورم
• وابستگی به تصمیمات سیاسی و سهمیه‌ای
• توزیع ناعادلانه

خلاصه مقاله حق برداشت مخصوص چیست

حقوق برداشت مخصوص توسط IMF ایجاد شد تا کشورهای عضو بتوانند ذخایر خود را افزایش دهند. این دارایی‌ها با بهره همراه هستند و می‌توانند توسط کشورهایی که آن را دارند استفاده شوند. اگرچه SDR بر اساس یک سبد از ارزهای بین‌المللی است، خود آن به‌عنوان یک ارز محسوب نمی‌شود و فقط نقدینگی به کشورهای عضو IMF ارائه می‌دهد، به‌ویژه در زمان‌هایی که کشورها به آن نیاز دارند.